نشاط اجتماعی، پیشران توسعه شهری؛ نگاهی نو به نقش‌آفرینی مدیریت شهری

🖋️ کیوان دارابخانی

در چشم‌انداز معاصر مدیریت شهری، گفتمان «نشاط اجتماعی» دیگر صرفاً یک خواست عمومی یا شعار فرهنگی نیست، بلکه به‌مثابه یکی از مؤلفه‌های کلیدی در ارتقای کیفیت زندگی شهری، شاخص حکمرانی مطلوب، و تجلی عینی حقوق شهروندی شناخته می‌شود. در این میان، شهرداری‌ها به عنوان نهادهای خط مقدم در ارتباط مستقیم با شهروندان، نقشی فراتر از توسعه کالبدی شهر دارند؛ آن‌ها بایستی زمینه‌ساز ارتقاء سرمایه اجتماعی، بازتولید امید، و ارتقای احساس تعلق به جامعه محلی باشند. این وظیفه، نیازمند رویکردی علمی، فرابخشی و نظام‌مند در حوزه سیاست‌گذاری شهری است که بتواند نشاط اجتماعی را نه به‌مثابه پدیده‌ای مقطعی و نمادین، بلکه به عنوان سازه‌ای چندبعدی و پایدار مورد توجه قرار دهد.

تحقیقات متعدد در حوزه جامعه‌شناسی شهری و روان‌شناسی محیطی نشان داده‌اند که میان احساس شادی، مشارکت اجتماعی، امنیت روانی و کیفیت محیط شهری رابطه‌ای دوسویه و تقویت‌کننده وجود دارد. به بیان دیگر، نشاط اجتماعی محصول تصادفی یک یا چند رویداد شاد نیست؛ بلکه حاصل یک معماری پیچیده اجتماعی، فرهنگی و فضایی است که مدیریت شهری باید آن را به دقت طراحی، اجرا و پایش کند. این امر مستلزم بازتعریف نقش شهرداری‌ها از مجری پروژه‌های عمرانی به کنشگران توسعه اجتماعی است. اقدامات مؤثر در این راستا، هرچند ممکن است در قالب بیانیه‌های رسمی مورد اشاره قرار نگیرند، اما در تغییرات تدریجی فضاهای شهری، افزایش تعاملات اجتماعی و بهبود روان جمعی به‌وضوح نمایان هستند.

در برخی از شهرهای غربی کشور، تجربه‌های موفقی در این زمینه شکل گرفته‌اند که می‌توان آن‌ها را به‌عنوان الگوهای ضمنی «مدیریت شهری مشارکت‌محور» تحلیل کرد. بازآفرینی فضاهای عمومی با رویکرد انسان‌محور، ایجاد بوستان‌های تعاملی، طراحی خیابان‌های فرهنگی، برگزاری جشنواره‌های محلی، ارتقای برنامه‌های فراغتی و هنری در بافت‌های کم‌برخوردار، و استفاده خلاقانه از ظرفیت دیوارنگاره‌ها و المان‌های شهری، از جمله راهبردهایی هستند که بدون هزینه‌های سنگین تبلیغاتی، در حال بازسازی لایه‌های عاطفی شهر و بازیابی ارتباط شهروند با محیط زیست خود هستند.

این تحولات گاه در ظاهر به چشم نمی‌آیند، اما در رفتارهای روزمره مردم، در نگاه کودکی که لبخند می‌زند، در قدم‌زدن یک سالمند در پیاده‌راه‌های امن، و در حضور خانواده‌ها در میدان‌های شهری قابل رصد و تحلیل‌اند. چنین نشانه‌هایی حاکی از آن است که نوعی عقلانیت تجربی، حساس و مردمی در برخی سطوح مدیریت شهری در حال تثبیت است؛ عقلانیتی که بدون هیاهو و در چارچوب الگوی حکمرانی محلی انعطاف‌پذیر، توانسته با اتکا به ظرفیت‌های بومی، گامی مؤثر در جهت تحقق هدف غایی حکمرانی شهری بردارد: افزایش رضایت‌مندی عمومی و بازتولید امید اجتماعی.

از این منظر، گفتمان حقوق شهروندی نیز در این فرآیند بازتعریف می‌شود. دیگر صرفاً با رویکرد مطالبه‌گرایانه از بالا به پایین مورد توجه قرار نمی‌گیرد، بلکه به مثابه سازوکاری مشارکتی، میان شهروند و حاکمیت محلی جاری می‌شود. شهروند در محیطی سرشار از احترام، خدمات شایسته و فضاهای اجتماعی پویا، نه تنها حقوق خود را دریافت می‌کند، بلکه در بازتولید این فضاها نقش‌آفرین می‌شود.

بنابراین، می‌توان گفت آن دسته از شهرداری‌هایی که، بی‌آنکه نام خود را بر سر هر پروژه حک کنند، با نگاهی فراتر از عمران، به توسعه متوازن اجتماعی و فرهنگی اندیشیده‌اند، در مسیر تحقق توسعه شهری پایدار گام برداشته‌اند. توسعه‌ای که نشاط اجتماعی را به عنوان روح حاکم بر کالبد شهر تلقی می‌کند و به‌جای فرافکنی، با ابزارهای علمی، مشارکتی و زمینه‌مند، بذر شادی را در لایه‌های عمیق زیست شهری می‌کارد. کرمانشاه نیز، در سکوتی اندیشمندانه، نشانه‌هایی از این مسیر را در خود پرورانده است.

کرمانشاه، این کهن‌شهر مرزی با پیشینه‌ای غنی از فرهنگ، هویت و همزیستی اقوام، در سال‌های اخیر بی‌آنکه در هیاهوی تبلیغات گم شود، گام‌هایی مؤثر در مسیر توسعه‌ نشاط اجتماعی برداشته است. نشانه‌های این تحول را می‌توان در احیای فضاهای عمومی، تقویت زیست‌بوم فرهنگی، طراحی برنامه‌های شهری برای خانواده‌ها، ایجاد زمینه برای حضور فعال جوانان در عرصه‌های هنری و اجتماعی، و اهتمام به بازآفرینی پیاده‌راه‌ها و بوستان‌ها دید. این اقدامات که با رویکردی مردمی، فرهنگی و مبتنی بر درک نیازهای زیست‌اجتماعی جامعه کرمانشاهی دنبال شده‌اند، نشان از نوعی بلوغ مدیریتی دارند که به‌جای تکرار شعارها، به سمت ارتقای واقعی کیفیت زندگی شهروندان حرکت کرده است. کرمانشاه امروز، آرام اما ریشه‌دار، در حال احیای مفهوم شهر به‌مثابه خانه‌ای مشترک برای امید، همدلی و پویایی اجتماعی است.