ماه رمضان و مهار بزهکاری؛ سازوکارهای کنترل اجتماعی، خودکنترلی و بازدارندگی کیفری

ماه مبارک رمضان، به عنوان یک پدیده اجتماعی، دارای کارکردهایی عمیق در تنظیم مناسبات انسانی و تحدید رفتارهای مجرمانه است. این ماه، از طریق تقویت سازوکارهای نظارت اجتماعی، ارتقای خودکنترلی و تغییر در الگوی ارتکاب جرائم، نقش مؤثری در کاهش میزان بزهکاری ایفا می‌کند. بررسی این تأثیرات در چارچوب جامعه‌شناسی کیفری، روان‌شناسی کیفری و جرم‌شناسی، مستلزم توجه به ابعاد مختلف کنترل اجتماعی، انگیزه‌های بزهکارانه و ساختارهای حقوقی مؤثر بر رفتارهای مجرمانه است.

از منظر جامعه‌شناسی کیفری، رمضان عاملی برای تحکیم همبستگی اجتماعی و تعمیق نظارت‌های غیررسمی است. مناسک جمعی و الزامات دینی این ماه، زمینه‌ساز تقویت وجدان جمعی و افزایش کنترل اجتماعی از سوی نهادهای مذهبی، خانواده و گروه‌های مرجع می‌شود. این نظارت، نه‌تنها احتمال ارتکاب جرائم را کاهش می‌دهد، بلکه موجب تغییر نگرش افراد نسبت به هنجارشکنی می‌شود. در جوامعی که دین به عنوان یک سازوکار تنظیم‌کننده اجتماعی ایفای نقش می‌کند، افزایش تعهد دینی در رمضان، به کاهش تمایلات مجرمانه و کنترل رفتارهای انحرافی منجر می‌شود.

از دیدگاه روان‌شناسی کیفری، رمضان به واسطه الزامات رفتاری خاص خود، تأثیرات معناداری بر سازوکارهای شناختی، عاطفی و رفتاری افراد دارد. روزه‌داری، به عنوان عاملی برای تقویت خودمهاری، موجب تعدیل تکانه‌های رفتاری و کاهش پرخاشگری می‌شود. همچنین، افزایش مناسک عبادی و تقویت نگرش‌های معنوی، منجر به ارتقای هوش هیجانی و تنظیم هیجانات منفی می‌شود. کاهش انگیزه‌های هیجان‌مدار در ارتکاب جرم، از جمله اثرات روان‌شناختی روزه‌داری است که می‌تواند در کاهش جرائم خشن و تکانه‌ای نقش داشته باشد.

در جرم‌شناسی، ماه رمضان تغییراتی در الگوی زمانی، مکانی و نوع جرائم ایجاد می‌کند. با تغییر سبک زندگی و ساعات فعالیت اجتماعی، جرائمی که مستلزم حضور فیزیکی در معابر عمومی است، کاهش می‌یابد. همچنین، تقویت وجدان اخلاقی در این ماه، در کنار تشدید کنترل‌های اجتماعی، بازدارندگی جرائم را افزایش می‌دهد. در این میان، کارکرد هنجاری مجازات‌های شرعی و اجتماعی در تقلیل رفتارهای مجرمانه قابل‌توجه است. علاوه بر این، سیاست‌های کیفری مبتنی بر مناسک دینی، می‌تواند به عنوان راهکاری مکمل در فرآیند اصلاح و بازپروری مجرمان مورد استفاده قرار گیرد.

با توجه به این ابعاد، رمضان را می‌توان فراتر از یک آیین مذهبی، به مثابه سازوکاری بازدارنده در برابر جرم و کج‌روی‌های اجتماعی تحلیل کرد. هم‌افزایی کنترل‌های اجتماعی، خودکنترلی فردی و نظارت‌های قانونی، زمینه‌ای را فراهم می‌آورد که در آن، میزان بزهکاری و ناهنجاری‌های اجتماعی کاهش می‌یابد. این یافته‌ها ضرورت توجه به رویکردهای ترکیبی در پیشگیری از جرم را تقویت می‌کند و بر نقش مؤثر آموزه‌های فرهنگی و دینی در سیاست‌گذاری‌های کیفری تأکید دارد.

کیوان دارابخانی فعال رسانه ای